Η περίοδος από το 1204 μέχρι και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453 θα ανανεώσει τη Βυζαντινή τέχνη και θα ξεπεράσει τις δυσκολίες της προηγούμενης εποχής. Παρατηρείται μία επιστροφή στα κλασικά κινήματα του παρελθόντος. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες που υπήρχαν και την εδαφική συρρίκνωση, οι χορηγοί-εύποροι βυζαντινοί θα δίνουν χρήματα για την καλλιτεχνική παραγωγή.
Παρά τις μεταβολές που συντελούνται η Βυζαντινή ζωγραφική και συγκεκριμένα η παλαιολόγεια συνεχίζει να έχει έναν ηγετικό και διδακτικό ρόλο στην παλιά επικράτεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστικό θα αποτελέσει και η συνέχιση της προσαρμοστικότητάς της ανάλογα με τα διαφορετικά πελατειακά θέλω. Ίσως η πρώτη περίοδος 1204-1261 να διαδραμάτισε έναν απελευθερωτικό ρόλο στον χώρο των τεχνών και της ζωγραφικής. Αυτό διότι η πτώση της συγκεντρωτικής, κεντρικής εξουσίας αφήνει περισσότερο χώρο στους καλλιτέχνες για έκφραση χωρίς πίεση για να ακολουθήσουν συγκεκριμένες νόρμες. Επίσης λόγω της λατινικής κατοχής της Κωνσταντινούπολης άλλα καλλιτεχνικά κέντρα θα αναπτυχθούν για την ανάπτυξη και προστασία της ζωγραφικής παράδοσης.
Μεταξύ του 1204 και του 1261 αναπτύσσεται η τεχνοτροπία του ακαδημαϊσμού. Στον ακαδημαϊσμό εντοπίζεται η γραμμικότητα, εικονίζονται μορφές με αρχοντική ενδυμασία που όμως παρουσιάζονται άκαμπτες. Υπάρχει μία μνημειακότητα και ηρεμία στις ευγενικές φυσιογνωμίες των προσώπων.
Ακόμα μία τεχνοτροπία που θα αναπτυχθεί κατά την πρώτη φάση της παλαιολόγειας ζωγραφικής είναι ο Μανιερισμός. Με αυτήν την τεχνοτροπία ουσιαστικά η έκφραση γίνεται βιαιότερη και οι μορφές απεικονίζονται με μία αστάθεια στο στήσιμό τους. Στο πρόσωπο τους χρησιμοποιούνται πυκνές σκιές και κόκκινες κηλίδες στα μάγουλά τους. Υπάρχει μία έντονη έκφραση στο πρόσωπο αν και το θρησκευτικό συναίσθημα εκφράζεται με μια εσωτερική δύναμη.
Ακόμα και κατά την περίοδο της λατινικής κατοχής της Κωνσταντινούπολης δεν έλειψε η καλλιτεχνική δραστηριότητα. Για παράδειγμα ο Άγιος Σάββας (Σέρβος αρχιεπίσκοπος) για τη διακόσμηση της εκκλησίας στη Ζίτσα το 1220 θα χρησιμοποιήσει ζωγράφους και μαρμαράδες από την Κωνσταντινούπολη αλλά και θα εισαγάγει τα ιερά σκεύη από την παλιά πρωτεύουσα.
Σημαντικό ρόλο για τη Βυζαντινή τέχνη θα διαδραματίσει η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1224 από τη φραγκική κυριαρχία. Η Θεσσαλονίκη ήταν μία από τις σημαντικότερες πόλεις της αυτοκρατορίας. Είχε παραμείνει σπουδαίο κέντρο καλλιτεχνικής ανάπτυξης, αλλά ελεύθερη θα αποτελέσει ακόμα πιο ενεργή. Ήδη από τον 12ο και 13ο αιώνα παρουσιάζεται μία τάση απομάκρυνσης από την παλαιά τεχνική και παρουσίαση των μορφών στη ζωγραφική. Στοιχεία όπως το αυστηρό ύφος, η γραμμικότητα, ο μανιερισμός και η αυστηρότητα των προηγούμενων εποχών θα παραμείνουν ζωντανά κατά την πρώτη φάση της ανανέωσης της βυζαντινής τέχνης των Παλαιολόγων. Τα πιο πάνω στοιχεία όμως, με την πάροδο του χρόνου, θα δώσουν τη θέση τους σε νέα. Για παράδειγμα εμφανίζονται μνημειώδεις, καλοστημένες μορφές που αφήνουν πίσω τους στοιχεία της γραμμικότητας και του μανιερισμού του 12ου αιώνα.
Αν και διατηρούνται ακόμα κάποια παλιά χαρακτηριστικά όπως οι κόκκινες κηλίδες στα μάγουλα ή τα σχηματοποιημένα αυτιά, κατά τον 13ο αιώνα εμφανίζεται έντονη χαρακτηριστική έκφραση. Είναι εμφανές η ελευθερία στην κίνηση του πινέλου και η δεξιοτεχνία. Σε αρκετά μνημεία υπάρχουν τάσεις του κλασικού.
Στην δεύτερη φάση της παλαιολόγειας περιόδου αναπτύσσεται ο κλασικισμός. Στα πλαίσια της τεχνοτροπίας αυτής οι συνθέσεις είναι πολυπρόσωπες και τα ογκώδη κτίρια προβάλλονται προοπτικά. Εμφανίζονται επίσης κάποια θέματα από την ύστερη αρχαιότητα. Οι κινήσεις γίνονται πιο ήρεμες και οι εκφράσεις στα πρόσωπα πιο ευγενικές. Υπάρχει μία χάρη και κομψότητα στις μορφές. Παρουσιάζονται με ηρεμία, τα πρόσωπα αποκτούν ευγενικά και πνευματικά στοιχεία. Επίσης τα σώματα παύουν να στροβιλίζονται στον χώρο. Επιπλέον τα εικονιζόμενα πρόσωπα αποκτούν φυσιολογικές αναλογίες. Ακόμα και τα ενδύματα παρουσιάζονται αρχοντικά με πιο ήρεμες και επίπεδες πτυχώσεις που δίνουν μια διαφορετική βαρύτητα στις μορφές. Έπειτα η γραμμή υποχωρεί σιγά σιγά και δίνει τη θέση της σε μια πλαστικότητα. Στα πλαίσια αυτής της αλλαγής διαφοροποιείται και ο τρόπος χρήσης των χρωμάτων και των σκιών, όπου υπάρχει μια φυσιολογική μετάβαση.
Στη δεύτερη φάση της βυζαντινής ζωγραφικής από το 1261-1453 εμφανίζεται και η ογκηρότητα ως τεχνοτροπία. Σημαντικό ρόλο σε αυτήν την τεχνοτροπία παίζουν το φως και η σκιά που επηρεάζουν τον τρόπο απεικόνισης των μορφών και σε συνάρτηση με τα ενδύματά τους διαγράφεται έντονα το σώμα. Υπάρχει μία τάση παρουσίασης δραματικών στοιχείων, πάθους και ρεαλιστικής διάθεσης όσων αφορά την κίνηση. Απαλά χρώματα και ανάπτυξη της παρουσίασης του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος βοηθούν στην ανάδειξη των μορφών.
Αναστάσιος Γεωργίου
