Στις 26 Αυγούστου 1071 θα διεξαχθεί η μάχη του Ματζικέρτ. Τα αντίπαλα στρατόπεδα αποτελούν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία με τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ’ Διογένη και οι οθωμανικές δυνάμεις υπό τον σουλτάνο Αλπ Αρσλάν. Η μάχη του Ματζικέρτ θα αποτελέσει μία από τις σημαντικότερες μάχες για τη βυζαντινή ιστορία. Οι άμεσες και μακροχρόνιες συνέπειες της μάχης θα αποτελέσουν κομβικές τόσο για την τύχη του Ρωμανού Δ’ Διογένη όσο και για την ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Η τύχη του αυτοκράτορα Ρωμανού Δ΄ Διογένη
Ο Ρωμανός Δ’ Διογένης μάζεψε το πολυεθνικό στράτευμα της αυτοκρατορίας την άνοιξη του 1071 με στόχο του να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στις αρμενικές περιοχές. Όπως αναφέρει ο Κεδρηνός, ο στρατός της αυτοκρατορίας ήταν αποδιοργανωμένος. Ένας από τους λόγους της κατάστασης που επικρατούσε στο στράτευμα ήταν το ότι δεν είχαν οργανωθεί εκστρατείες για μεγάλο χρονικό διάστημα. Χαρακτηριστικά που χρειάζεται να έχει ένας στρατός ώστε να αποτελέσει νικηφόρος, όπως η πειθαρχία, η ετοιμότητα, η εμπειρία και η φυσική κατάσταση, έλειπαν από τον πολυεθνικό στρατό. Ακόμα ο στρατός αποτελείτο από μη εκπαιδευμένους και φτωχούς Βουλγάρους, Όζους και άλλους ξένους που δεν είχαν καν τον εξοπλισμό ώστε να πολεμήσουν.
Η μάχη στο Ματζικέρτ αποτελούσε σημαντικό στοίχημα για τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ’Διογένη γιατί χρειαζόταν μία μεγάλη και σημαντική στρατιωτική επιτυχία ώστε να καταφέρει την εδραίωσή του στον θρόνο. Η κατάληξη όμως της μάχης θα επιφέρει τα αντίθετα αποτελέσματα. Εξάλλου η Βυζαντινή αυτοκρατορία δε διέθετε αριθμητική υπεροπλία. Επίσης κάποιοι από τους Ούζους μισθοφόρους προσχώρησαν τελικά στις ομάδες των Σελτζούκων. Ως συνέπεια ο αυτοκράτορας Ρωμανός τελικά περικυκλώθηκε κατά τη διάρκεια της μάχης στην οποία και τραυματίστηκε. Στη συνέχεια ο Ρωμανός Δ’ Διογένης αιχμαλωτίστηκε από έναν στρατιώτη – ακόλουθο του σουλτάνου που γνώριζε φυσιογνωμικά τον αυτοκράτορα. Η αιχμαλωσία του αυτοκράτορα Ρωμανού Δ’ Διογένη και η παραμονή του στο στρατόπεδο των Σελτζούκων θα διαρκέσει 8 μέρες κατά τις οποίες ο σουλτάνος Αλπ Αρσλάν θα συμπεριφερθεί με ευγένεια στον αιχμάλωτό του. (Λεβενιώτης, σελ. 182)
Ο σουλτάνος, αφού με το τυπικό και την τοποθέτηση αλυσίδων στον Ρωμανό έδειξε την επικράτησή του, θα τον καλέσει σε συνομιλίες. Ο Ρωμανός θα θέσει τον εαυτό του στη διάθεση του σουλτάνου.
Ο Αλπ Αρσλάν θα αποφασίσει να μην εκτελέσει τον αυτοκράτορα αλλά να του επιβάλει την καταβολή χρημάτων και αποζημιώσεων. Θα επιλέξει να τον αφήσει να επιστρέψει στην πατρίδα του καθώς με το να τον θανάτωνε δε θα πετύχαινα κάτι. Η θανάτωση του αυτοκράτορα θα προκαλούσε απλά την αντικατάστασή του από κάποιον άλλον. Ο καινούργιος αυτοκράτορας ίσως να ήταν πολιτικά ισχυρότερος και να επιζητούσε εκδίκηση προσπαθώντας να αλλάξει την ισχύουσα τάξη μιας ενδεχόμενης συνθήκης ειρήνης.
Με βάση την “Επιτομή Ιστοριών” του Ιωάννη Ζωναρά οι Βυζαντινοί δε χειρίστηκαν με την ίδια μεγαλοψυχία τον αυτοκράτορα. Ο Ρωμανός Δ’ Διογένης ανατράπηκε από την αντιπολίτευση των Δουκών στην Κωνσταντινούπολη. Οι τελευταίοι, δεν αποδέχτηκαν τη συμφωνία που είχε κάνει με τον Αλπ Αρσλάν. Έπειτα ο Ρωμανός δραπέτευσε στα Άδανα, όπως αναφέρεται και στην πηγή, όπου όμως πολιορκήθηκαν από τον Ανδρόνικο Δούκα. Αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τον θρόνο του και ως ρασοφόρος παραδόθηκε στον Ανδρόνικο. Με βασιλική απόφαση τον τύφλωσαν και τον εξόρισαν. Εξόριστος, χωρίς ιατρική περίθαλψη, τελικά πέθανε λόγω των τραυμάτων του. Μετά από αυτά τα γεγονότα, ο σουλτάνος ξεκίνησε να επιδιώκει την κυριαρχία επί των περιοχών της αυτοκρατορίας. Θεωρούσε πως η κακομεταχείριση του ανθρώπου με τον οποίο συνθηκολόγησε και ο θάνατός του ακύρωναν κατά κάποιον τρόπο και την προηγούμενη συμφωνία τους. Παράλληλα δεν υπήρχε κάποιος που θα μπορούσε να εμποδίσει τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του.
Οι άμεσες και μακροχρόνιες συνέπειες της βυζαντινής ήττας στο Ματζικέρτ
Η συνθήκη του Ματζικέρτ υπεγράφη μεταξύ του αυτοκράτορα Ρωμανού Δ’ Διογένη και του Σουλτάνου Αλπ Αρσλάν κατά τις πρώτες μέρες του Σεπτέμβρη του 1071. Πολλές πληροφορίες για τη συνθήκη δεν είναι ξεκάθαρες καθώς οι πηγές σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν αντικρουόμενες.
Η επέκταση των σελτζούκων σε περιοχές της Μικράς Ασίας όμως καλούσε τους Βυζαντινούς στην ανάληψη άμεσων μέτρων. Η εξασφάλιση του Ματζικέρτ ήταν σημαντική για λόγους στρατηγικής και για το χτίσιμο μιας ζώνης άμυνας κατά των Σελτζούκων-Τούρκων. Στην ευρύτερη περιφέρεια υπήρχαν κάστρα που αν ελέγχονταν από τους Σελτζούκους θα τους έδιναν τη δυνατότητα να πραγματοποιούν επιθέσεις και σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας έχοντας την ευχέρεια της απόσυρσης στα οχυρωμένα σημεία. (Λεβενιώτης, σελ. 182) Όπως γράφει η Άννα Κομνηνή περιγράφοντας την περίοδο των επιθέσεων από τους “βαρβάρους” οι Βυζαντινοί ήταν σε άμεσο κίνδυνο από τις επιδρομές των μουσουλμάνων.
Στα πλαίσια των συζητήσεών τους τελικά θα συμφωνήσουν στον οριστικό τερματισμό της Βυζαντινής κυριαρχίας στη δυτική Βαασπρακανία. Επίσης το Ματζικέρτ παραχωρήθηκε στους Σελτούκους-Τούρκους.
Με την υπογραφή της συνθήκης, με βάση τους ιστοριογράφους της εποχής, ανταλλάσσονται όρκοι, υποσχέσεις φιλίας και στρατιωτικής συνεργασίας μεταξύ των δύο αντρών. Αυτό ουσιαστικά μεταφραζόταν στη συνδρομή με στρατεύματα όταν υπήρχε ανάγκη και γινόταν επίκληση. Για παράδειγμα ο αποδυναμωμένος πολιτικά αυτοκράτορας Ρωμανός θα ζητήσει τη στρατιωτική συνδρομή του σουλτάνου όταν επιστρέψει και αντιμετωπίσει την αμφισβήτηση από τους Δούκες.
Μεταξύ των άμεσων συνεπειών είναι και η συμφωνία ανταλλαγής και απελευθέρωσης αιχμαλώτων. Ακόμα ο αυτοκράτορας Ρωμανός και ο σουλτάνος Αλπ Αρσλάν έδωσαν τη συγκατάθεσή τους ώστε να παντρέψουν τα παιδιά τους όπως αποδεικνύεται από το σύνολο των πηγών. Κάτι που γινόταν ίσως για πρώτη φορά αφού ένας χριστιανός αυτοκράτορας δεχόταν να παντρέψει παιδί του με παιδί μουσουλμάνου ηγεμόνα. Συγκεκριμένα μία από τις κόρες του θα παντρευόταν τον γιο του σουλτάνου.
Επιπλέον οι Βυζαντινοί στρατιώτες που επιβίωσαν της μάχης, κατείχαν το Φρούριο του Μαντζικέρτ και μετά τη σύγκρουση αλλά τελικά το εγκατέλειψαν όταν ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ’ Διογένης επέστρεψε από την αιχμαλωσία.
Ο Ρωμανός και ο Αλπ Αρσλάν θα καθορίσουν τη συνοριακή γραμμή με βάση την εικόνα που επικρατούσε πριν από τη διεξαγωγή της μάχης και την κατάληψη του Μαντζικέρτ από τους Βυζαντινούς. Παράλληλα συμφωνήθηκε η παύση των επιδρομών των Σελτζούκων-Τούρκων στα βυζαντινά εδάφη.
Με βάση τις ιστορικές πηγές ο Αλπ Αρσλάν ζήτησε από τον αυτοκράτορα 10.000.000 δηνάρια ώστε να τον απελευθερώσει, ένα τεράστιο ποσό για τα δεδομένα της εποχής. Ο Ρωμανός Διογένης λόγω των στρατιωτικών δαπανών αντέτεινε στον σουλτάνο πως αδυνατούσε να συγκεντρώσει αυτό το ποσό. Τελικά θα συμφωνήσουν στο να καταβάλει το ποσό των 1.500.000 δηναρίων. Ο Ρωμανός Διογένης θα έδινε με την απελευθέρωσή του το ποσό των 300.000 δηναρίων και το υπόλοιπο ποσό θα καταβαλλόταν ως πάκτα στο ύψος των 60.000 ετησίως. Υπολογίζοντας το χρονικό διάστημα που θα επικρατούσε η συνθήκη πρέπει να ανέρχεται γύρω στα είκοσι χρόνια.
Ο Σουλτάνος, όπως παρουσιάζεται μέσα από ιστορικές πηγές, με την απελευθέρωση του αυτοκράτορα του δώρισε το ποσό των 10.000 δηναρίων για να καλύψει άμεσες ανάγκες καθώς και μία προσωπική σκηνή. Επίσης απελευθέρωσε αρκετούς βυζαντινούς αξιωματούχους. Μέσα από τη συμφωνία θα ζητήσει να του παραχωρηθούν εκτός από το Μαντζικέρτ και η Έδεσσα, Ιεράπολη και η Αντιόχεια καθώς παλαιότερα υπήρξαν υπό μουσουλμανικό έλεγχο. Οι πόλεις αυτές αποτελούσαν σημαντικά προπύργια της Ανατολής για τους Βυζαντινούς. Αλλά το πιθανότερο είναι ο Ρωμανός Διογένης να συμφώνησε μόνο στον έλεγχο από τους Οθωμανούς της δυτικής Βαασπρακανίας. Ο σουλτάνος δέχτηκε καθώς όπως φαίνεται οι βυζαντινές απώλειες ήταν περιορισμένες και επιζητούσε να κλείσει το μέτωπο με τη Βυζαντινή αυτοκρατορία καθώς ήθελε να επικεντρωθεί στρατηγικά στις περιοχές των Φατιμιδών και ανατολικότερα του Τουρκεστάν.
Επιλογικά, όπως αποδεικνύεται οι όροι της συνθήκης που υπεγράφη με το τέλος της μάχης του Ματζικέρτ το 1071 θα παραμείνουν ανενεργοί ως επί το πλείστων. Ο σουλτάνος Αλπ Αρσλάν σεβάστηκε τον Ρωμανό Δ’ Διογένη. Αντιστοίχως ο Ρωμανός επιθυμούσε να ξεπληρώσει το χρέος του προς τον σουλτάνο ακόμα και μετά την εκθρόνισή του. Η μάχη του Μαντικέρτ θα επιδεινώσει την περίοδο αναταραχών και αμφισβήτησης της άλλοτε κραταιάς Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Αναστάσιος Γεωργίου
