Τα αγγεία-σήματα είναι τα αγγεία τα οποία χρησιμοποιούνταν κατά τη Γεωμετρική περίοδο στον Ελληνικό χώρο ως σήματα του σημείου ταφής επιφανών πολιτών. Η Γεωμετρική περίοδος είναι η χρονική περίοδος που διαδέχεται την πτώση του Μυκηναϊκού πολιτισμού και του ανακτορικού συστήματος κατά τον 12ο αιώνα π.Χ. και της ακόλουθης περιόδου που ονομάστηκε από τους μελετητές ως Σκοτεινοί αιώνες λόγω της έλλειψης μαρτυριών και στοιχείων.
Με το τέλος της Σκοτεινής περιόδου ξεκινάει η Γεωμετρική περίοδος κατά την οποία η γραφή, η μνημειακή αρχιτεκτονική, η αγγειοπλαστική και γενικά οι τέχνες αναπτύσσονται ξανά. Το όνομα Γεωμετρική περίοδος εξηγείται από την ανακάλυψη πολλών αγγείων με διάκοσμο που αποτελείτο από γεωμετρικά σχήματα και μοτίβα. Ειδικότερα σε μεγάλα νεκροταφεία όπου χρησιμοποιούνταν σκεύη ως σήματα του τάφου κυρίως των πλουσίων. Η ανάπτυξη της αγγειοπλαστικής τέχνης μπορεί να χωριστεί στην Πρώιμη Γεωμετρική (900-850 π.Χ.), τη Μέση Γεωμετρική (850-760 π.Χ.), την Ύστερη Γεωμετρική Ι (760-735 π.Χ) και τέλος την Ύστερη Γεωμετρική ΙΙ (735 – 700π.Χ.).
Τα διαφορετικά σχήματα των αγγείων-σημάτων της Γεωμετρικής περιόδου
Κατά τη Γεωμετρική εποχή η άνθιση της αγγειοπλαστικής οδήγησε στην εξέλιξη του κλάδου, με τους κεραμικούς να φτιάχνουν κεραμικά σκεύη σε διάφορα και περίπλοκα σχήματα.
Ένα από τα σχήματα που παρήγαγαν στα διάφορα εργαστήρια και τα χρησιμοποιούσαν και στα ταφικά έθιμα είναι ο αμφορέας. Είναι ένα αγγείο με οβάλ σώμα. Ανακαλύφθηκαν από ανασκαφές αμφορείς με λαβές στο λαιμό, στην κοιλιά ή και στον ώμο. Η κύρια χρήση του ήταν για αποθηκευτικούς σκοπούς. Η ονομασία προέρχεται από το επίρρημα αμφί και το ρήμα φέρειν.
Ο κρατήρας είναι από τα κύρια είδη των αγγείων της Γεωμετρικής περιόδου που επιλεγόταν ως σήμα στον ενταφιασμό αντρών. Η ονομασία του προέρχεται από το ρήμα της αρχαίας ελληνικής κεράννυμι, που σημαίνει αναμιγνύω. Αυτό διότι, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον κρατήρα για τη μείξη του κρασιού με το νερό.
Η υδρία επίσης είναι δείγμα των σχημάτων των αγγείων της εποχής. Έχει ωοειδές σώμα με λεπτό λαιμό και στρογγυλό στόμιο. Έχει δύο οριζόντιες λαβές και μια κάθετη στον ώμο της.
Η οινοχόη, το αγγείο που είχε ως χρήση την έκχυση του κρασιού αποτελεί ακόμα ένα αγγείο-σήμα. Η ονομασία του προέρχεται από την διάσπαση της λέξεις σε οίνος και χέω. Υπάρχουν διάφοροι τύποι οινοχόων όπως η τριφυλλοειδές που ονομάζεται έτσι λόγω του στομίου της με μια υψηλή κάθετη λαβή.
Ακόμα ένα χαρακτηριστικό δείγμα αγγείων-σημάτων της Γεωμετρικής περιόδου είναι ο σκύφος με ψηλό κωνικό πόδι. Είναι ένα είδος πλατιού ποτηριού με δύο λαβές.
Η λήκυθος είναι ένα αγγείο στο οποίο τοποθετείτο ελαιόλαδο. Έχει στενό σώμα που καταλήγει σε έναν μακρύ λαιμό. Υπάρχει μία λαβή που συνδέει τον λαιμό με το σώμα.
Επιπλέον σε τάφους έχουν ανακαλυφθεί πυξίδες, από την αρχαιοελληνική λέξη πύξος (ένα είδος θάμνου). Είναι σκεύη χωρίς λαβές στο πλάι αλλά με πώμα-λαβή. Μέσα σε αυτές φυλάσσονταν καλλυντικά ή κοσμήματα γυναικών για αυτό και συναντιούνται κυρίως σε γυναικείους τάφους.
Ο διάκοσμος των αγγείων-σημάτων της Γεωμετρικλης περιόδου
Η διακόσμηση κατά τη Γεωμετρική περίοδο χαρακτηρίζεται από την αυστηρότητα και τη συμμετρία. Επίσης τα θέματα που καλύπτουν την επιφάνεια των αγγείων-σημάτων είναι περιορισμένα. Ο διάκοσμος αποτελείτε από τεθλασμένες γραμμές, ομόκεντρους κύκλους, μελανές ταινίες, τρίγωνα και ημικύκλια, μαίανδροι, ρόδακες και σταυρούς. Γινόταν χρήση κανόνα και διαβήτη ώστε τα σχήματα να είναι ακριβή και αρμονικά.
Η Γεωμετρική περίοδος χωρίζεται σε διαφορετικές υποπεριόδους ανάλογα και με την εξέλιξη της αγγειοπλαστικής και της διακοσμητικής της τέχνης. Για παράδειγμα η πρωτογεωμετρική και πρώιμη γεωμετρική (900-850 π.Χ.) περίοδος περιορίζονται σε μια απλή διακόσμηση των αγγείων-σημάτων. Αυτή η διακόσμηση έχει είτε περιορισμένες στενές ζώνες είτε μετόπες στον λαιμό, τον ώμο ή την κοιλιά του αγγείου.
Όσο περνάνε τα χρόνια και φτάνουμε στη μέση Γεωμετρική περίοδο 850-760 π.Χ. παρατηρείται και η αύξηση της έκτασης που καλύπτεται από τα διάφορα διακοσμητικά μοτίβα και την ολοένα μείωση της έκτασης της σκουρόχρωμης επιφάνειας των αγγείων.
Στη συνέχεια με τον ερχομό της Ύστερης Γεωμετρικής περιόδου 760-700 π.Χ. ο διάκοσμος θα καταλάβει σχεδόν όλη την επιφάνεια των αγγείων-σημάτων.
Παράλληλα παρατηρείτε και η εμφάνιση συνθέσεων ανθρώπινων μορφών. Κύριες απεικονίσεις αποτελούσαν τα ταφικά έθιμα όπως της πρόθεσης (που αποτελούσε την διαδικασία προετοιμασίας του σώματος του νεκρού) και της εκφοράς (η πομπή κατά την οποία μετέφεραν τον νεκρό στον χώρο ταφής). Παρουσιάζονται σκηνές ζώων (ζωφόροι) από μύθους, επιτάφιους θρήνους, πολεμικές μάχες ξηράς και θαλάσσης, την καθημερινή ζωή όπως το κυνήγι και τον χορό. Η αυστηρότητα που χαρακτήριζε την πρώιμη γεωμετρική περίοδο χαλαρώνει και με την τεχνική της σκιαγραφίας (μαύρο ή καστανό χρώμα) απεικονίζονται οι γεωμετρικές ανθρώπινες φιγούρες.
Η προέλευση των αττικών αγγείων-σημάτων της Γεωμετρικής περιόδου
Χαρακτηριστικό των αγγείων-σημάτων της αττικής για την ταυτοποίηση τους αποτελεί ο κοκκινωπός πηλός. Γενικότερα η αττική από τον 8ο αιώνα π.Χ. βίωσε μια περίοδο άνθησης λόγω του εμπορίου και της αύξησης του πληθυσμού. Επακόλουθο είναι και η ανάπτυξη της κεραμικής εφόσων η νέα τάξη των πλούσιων και των αριστοκρατών μπορούσε να ξοδέψει χρήματα για την παραγωγή αγγείων-σημάτων.
Σημαντικά ευρήματα αγγείων-σημάτων του γεωμετρικού ρυθμού βρέθηκαν στον αθηναϊκό Κεραμεικό. Τα περισσότερα γεωμετρικά αγγεία εντοπίστηκαν στο νεκροταφείο έξω από το Δίπυλο της Αθήνας. Υπερμεγέθη αγγεία που είχαν έναν καθαρά τελετουργικό σκοπό. Εκεί βρέθηκαν σημαντικά αγγεία μνημειακού μεγέθους όπως αμφορείς και κρατήρες. Επίσης άλλα αττικά νεκροταφεία στα οποία και εντοπίστηκαν αγγεία-σήματα αποτελούν αυτά της Κυνοσάργους και της Καλλιθέας.
Η σχέση μεταξύ εικονογραφίας και κοινωνικού συμβολισμού στα αγγεία-σήματα της Γεωμετρικής περιόδου
Στα αγγεία-σήματα απεικονίζονται σκηνές από τα ταφικά έθιμα και τη μυθολογία κάτι που δείχνει την σημαντικότητα του θρησκευτικού στοιχείου στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Επίσης οι σκηνές από μάχες αποδεικνύουν τη θέση που κατέχει η ανδρεία και η θυσία για την πόλη. Ακόμα άλλες αναπαραστάσεις από την καθημερινότητα και τη μουσική ρίχνουν φως στην οργάνωση της κοινωνίας.
Λόγω του κόστους της παραγωγής τέτοιων αγγείων-σημάτων είναι ιστορικά παραδεκτό πως τα συγκεκριμένα αγγεία αποτελούσαν παραγγελίες από πλούσιες και αριστοκρατικές οικογένειες. Επίσης οι σκηνές αφορούσαν κυρίως την καθημερινότητα και τις ασχολίες των πολιτών και όχι των δούλων.
